Tlamachtiliztli 31 Tlacotōntli huan tlaochpanāliztli: Cleansing ceremonies, the conditional. Part 2)

Tlapōhualiztli tlen tlacotōntli // The story of a cleansing ceremony at the healer’s house

Pan ni tlaxēloliz tiquittazceh quēmmaniuhqui mochīhua cē tlacotōntli huan cē tlaochpāntli. Ni ōme tequitl quichīhua cē tēpahtihquetl o cē tlachīxquetl huan mochīhua pan cequin pilaltepētzitzin tlen Chicōntēpec. Tequitl tlacotōntli mochīhua quēmman cē ācahya quicocōliah, ax quinequih quiittazceh, moxīcoah pampa quipiya cualli īnemiliz, cualli tequitl, quitlani cualli tlaxtlahuilli, ītatahhuan cualli itztoqueh huan axtlen quinpoloa.

Tlacotōntli mochīhua para quiittazceh tlan nelnelliya quicocōliah ni mācēhualli huan tlen hueliz mochīhua. Ni tequitl mochīhua tēpahtihquetl ichān, huāccā tēpahtihquetl monemilia īcā tlamantli tlen quitehuiz: quitēquihuiā cē cahontzin tlen itōcah cuartilloh itamachca cēmpōhualli huan mahtlactli, quitēquihuia cīntlancochtli hueliz mahtlactli huan nahui zo caxtolli huan ēyi. Nouhquiya quitēquihuia popochcōmitl. Mācēhualli quihuīca copalli, pilcantelahtzin huan tomin tlen mahtlactli tlen īcā quichīhuazceh tlatemōliztli. Tēpahtihquetl pēhua motiochīhua ītlāixpan, tlaihitoā, nouhquiya tlaihitoā campa eltoc huapalli huan cīntli, nopayah tlahtlani quēniuhqui itōcah mācēhualli tlen quichīhuilia ni tequitl, quēniuhqui itzonquīzca huan cānin nemi pampa tlahtlani īcā totiotzin.

Tēpahtihquetl motiochīhua, tlatocaxtia cāmpa quichīhua īnemiliz mācēhualli, azta cāmpa nemi ītōnal. Teipan tēpahtihquetl quiāhhuia pilcīntzin imāco huan quipanoltia iīxco popochcōmitl tlen quipiya tlicolli, teipan quiihtzeloā pan huapalli, huan quitlachilia cānin huan quēniuhqui huetzqueh pilcīntzitzin. Tēpahtihquetl quitta quēniuhqui huetzitoh pilcīntzin zampampa tēpahtihquetl monequi quiittaz tlan nelnelliya nēci tlen achtohui quīzqui, tlan quēna huāccā quinillia nochi mācēhualli tlen quīzqui.

Tēpahtihquetl quiihtoā: “nicān nēci mitzcocōliah, moxīcoah cequinoqueh pampa ta axtlen mitzpoloā, ticpiya tequitl, ticpiya cualli tequitl, axcanah tiquincāhua motatahhuan in incelti, eli tiquinpalehuia īcā cē quēntzin tlaxtlahuilli, cualli tiitztoc, ahachica tihuāllauh tiquinpaxaloā motatahhuan. Ni yēca quichīhuah tlen ax cualli, quinequih ximoquētza quēntzin, nouhquiya quinequih xiohuihti. Para xolēhuiz ni cualāntli monequi ma mochīhua cē tlacotōntli.” Nicān mocāhuah quēmmaniuhqui mochīhuaz tequitl tlen tlacotōntli.

Tlahtlaniliztli / questions

1. Xictēmo tlachīhualiztli tlen eltoc pan tlacotōntli huan xicpatla ica –zquia huan -tozquia. // Find the actions that are needed to do a cleansing ceremony and change them to the conditional using -zquia y -tozquia
2. Xiquihcuilo tlen tlamantli tequitl ticmati. // Write about the jobs you know how to do.

Tlapōhualiztli tlen tlaochpānaliztli. // A cleansing ceremony at the house of the sick person.

Tlaochpāntli ni tlamantli tequitl nouhquiya quichīhua tēpahtihquetl huan ni quicencuilia tequitl tlen tlacotōntli. Ni tlaochpāntli axcanah mochīhua īchān tēpahtihquetl, ni mochīhua īchān mācēhualli tlen mopahtia. Ni tequitl mochīhua pampa moittac miac cualāntli pan tlacotōntli tlen mochīuhqui para mācēhualli. Pan ni tlaochpāntli motequihuia cequin tlamantli xīhuitl huan mocui; nochi chihchicōme xīhuitl Santa maria, apazoxīhuitl, tepecocah, cocah, talachia, pizte huan chālchocotl. Nouhquiya motequihuia cē veladorah tlen Tonāntzin, cē tlen San Judas Tadeo, cantelah, ceboh, huinoh, chicuacē tzopēlātl tlen cuecuetzitzin. Cequin tlamantli nochipa eltoc tlāixpan quen popochcōmitl, tlaxcalyoyomitl, copalli, ixcopincayōtl tlen piltotiotzitzin huan nouhquiya motlālia xōchimantli. Ni tlamantli tequitl axcanah mochīhua zan catlinya tōnatiuh ni mochīhua miercoles, Viernes, sabado zo domingo pampa tēpahtihquetl quiihtoā nopa tōnatiuh chicāhuac.

Tēpahtihquetl yohui īchān ichpōcatl, nopayoh ya monequi eltozza nochi tlen quiilihqui quēmman quitlatēmolihqui. Quēmman ahci tēpahtihquetl ya monemilia īcā tlatehtectli, quichīhua miac piltotiotzitzin īcā miac īxnezcayōtl īcā āmatl tlen itōcah china; quichīhua piltotiotzitzin pampa inihhuantin nouhquiya yoltoqueh. Totiotzitzin  tlen īteco ātl, ehēcatl, Tonāntzin, Totatah, tlitl, tlalli huan cequinoqueh. Pan ni tlaochpāntli motequihuia: cuaxīlōtl īcuayo huan nehpalli, quitehtequi ciltic huan quiāmaneloā īcā ātl huan quēuhquinon quicāhuah ma elto pampa ni motequihuia quēmman nochi tlamiya quichīhua ītequiuh. Ni ātl īcā tlaahātequia tlāixpan huan campa tlitl.

Tēpahtihquetl pēhua motiochīhua tlāixpan, quincamahuia totiotzitzin, quintlahtlania manoh pampa ya tequitiz, quichīhuaz ni tequitl, quinequi ma quipalehuīcān, ma quihuanitztocān, axcanah ma quicāhuacan icelti, ma cualli quīza itequiuh huan pēhua tlapopōchhuia. Teipan tēpahtihquetl quinōtza anque mācēhualli tlen quiochpānaz huan pēhua īcā tlaochpāntli, ni tlaochpāntli quitequilia achi huinoh, teipan quihuentia cantelah huan īcā cē tēcciztli. Nopa ēyi tlamantli quiahcocui tlāixpan pampa quitequihuiz pan tlacotōntli. Quēmman tēpahtihquetl pēhua quiochpāna nouhquiya pēhua quincamahuia totiotzitzin huan mācēhualli tlen quiochpānah pēhua cochmiqui, zotlahuia. Quēmman tēpahtihquetl tlami quiochpāna mācēhualli, ya quimāctiliā cantelah para ma quitlati huan ma quitlali tlāixpan. Tēpahtihquetl zampa motiochīhua, naman motlahtlania īcā cē piyo tlen īcā quiochpānaz mācēhualli.

Tēpahtihquetl quēmman motiochīhua quiihtoā: “Tonanān, totatah nicān tiitztoqueh inmoīxtēnno, nicān moconēuh axcanah mitzilcāhua huan naman nicān ticnequih timītzillizceh ma quicāhuacah moxōchiconēuh, xicquīxtili7cān nochi tlen quipechia ma axcanah quiahci tlamantli tlen axcualli, ya axtlen quichīhua, ya zan quinequi cualli itztoz, tequitiz yehyēctzin huan ta ticmati itztoqueh tecocōlianih, moxīcohuanih”. Tēpahtihquetl tlami tlaochpāna  huan quimāca mācēhualli ma quiahhui piyo tlen īcā quiochpānqueh. Teipan tēpahtihquetl quizoā tlatehtectli tlāixpantēnno huan quimictia piyo, quiquechcomichoa īcā tiheraz huan eztli tlen quīza quichihchipītza pan āmatlatehtectli, pan tlalli huan pan cubetah ātl. Piyo tlen quimictia tēpahtihquetl quimāca cihuātl tlen chāneh pampa monequi ma mohuihuitla, ma motehtequi zahzancualli huan ma mocualtlāli caltoh īcā xōnacatl, alahhuenoh huan chīlli chichīltic tlamoltilli.

Xicnānquili cequin tlahtlaniliztli. // answer some questions 

1. ¿Quēnniuhqui itōcah tequitl? / What is the name of the job?
2. ¿Īcā tlen achtohui quiochpānah mācēhualli? / What is done first in a cleansing ceremony?
3. ¿Quēniuhqui quimictiah piyo huan ācquiya quimictia? / How is the chicken killed and who kills it?
4. ¿Quēnniuhqui inintōcah totiotzitzin? / What are the deities called?
5. ¿Quēnniuhqui quitequihuia tēpahtihquetl āmatlatehtectli? / How does the healer use the paper cuts?

Xiccencuili xicpōhua tequitl tlen tlaochpāntli. // Let’s continue reading about the work in a cleansing ceremony. 

Noque quicualtlāliah piyo, tēpahtihquetl quichīhua tlacotōntli tlen ichpōcatl para ma quīza tlen cualāntli tlen quipanhuetzi. Tēpahtihquetl quichīhua tlacotōntli tlahco calli huan tlachiya īcā caltēnno. Nopayoh quitlāliz nochi tlamantli tlen quitequihuiz: Tlatehtectli tlen totiotzitzin, quitlālia chicuēyi totiotzitzin īcā miac īxnēzcayōtl āmatl, cē cantelah, cē cebo, popochcōmitl, tlalli tlen mīllah, huinoh, tlaochpāntli quitēcpana, tēcciztli xoxohuīc tlen īcā quipohpohqui mācēhualli huan cē tēcciztli iuccitoc. Tēpahtihquetl ēehua motiochīhua nopayoh, motlahtlania īcā totiotzitztin huan quihtoā: “xicmanahuīcān, ni inmoconēuh ma axtlen quipāno cāmpa nemi, xicmācacān cē cualli ohtli, cē cualli tequitl, cē cualli cochiztli”. Quēmman motiochīhuayaya quitequiltiyahqui huinoh nopa āmatlatehtectli. Teipan quicencuilih īcā tēcciztli tlen xoxohuīc, quipītzinia huan quitēca tlalchi huan nopayoh nouhquiya quiitta quīza tlamantli tlen ax cualli. Tēcciztli tlen iuccitoc nouhquiya quitlapāna huan quitēma pan āmatlatehtectli huan pan tlalli tlen mīllah.

Quēmman tlamiya tlacamahuia tēpahtihquetl huanya totiotzitzin, pēhua quicui nahnahui āmatl tlen totiotzitzin nouhquiya quicui tlaochpāntli huan quiāhhuia teipan quitlahcocotōna, ōme zo ēyi hueltah.  Quēuhquinon quichīhua īcā tlen polihui hazta tlami teipan quitēma pan ce folza. Naman tēpahtihquetl “quiihtoā tlan eltocca imotlacual xichuālicacān chicuazcēh polatoh tlacualli” ni tlacualli ya quimāctiliāh teipan ya quitlālia, ōme polatoh tlacualli īcā tlaxcalli huahcapan huan nahui polatoh īcā tlaxcalli tlalchi. Quēmman tlatlālia tēpahtihquetl nouhquiya quitlālia chicuacē tzopēlātl, ōme huahcapan huan nahui echcapan, cencah tlatlālia īcā cafeh, īcā pantzin. Quēnni tlami tlatlālia tlāixpan.

Tēpahtihquetl nouhquiya tlahtlālia cāmpa tlipītzah zampampa zan īcā īnacaztlan, nopaya tlanāhuatia ma quitlālīcān cē xōchimantli. Teipan tēpahtihquetl quitlālia cē cantelah, cē polatoh tlacualli īcā tlaxcalli, cē tazah cafen huan cē pantzin. Quēmman tlatlālia nouhquiya motiochīhua. Teipan quēmman tlamiz tlatlālia tēpahtihquetl quiihtoz: “quēnnopa ma tlaehelto cē tlatōctzin, noque ma tlacuah totiotzitzin”. Teipan quēmman panocca nopa tlatōctzin tēpahtihquetl quiihtoā: “naman quēna tlacuahquehya totiotzitzin naman ma titlacuācān tohhuantin zancehco. Xiccuicān tlen motlālih, ximocualtēcacān huan xitlacuācān.”

Tēpahtihquetl quēmman tlacuāh zan quiihtoā: “nochi cualli quīzqui, niccotonquiya tlen axcualli eltoya, zan monequi ximochiyacan cē nahui tōnatiuh huan ni nochi tlacēhuiz, tlamiz cualāntli huan ayoccānah zanilozceh”. Ni tequitl tlan mochīhua ni monequi ma mocencuili xihxīhuitl axcanah ma moilcāhua pampa quēuhquinon nouhquiya totiotzitzin quipalehuizceh, pampa nouhquiya tlen tecocōliah axcanah mociauhcāhuah, inihhuantin quicencuiliah quichīhuah tlen ax cualli. Pan ni tlacotōntli monequi miac tlatlepanittaliztli huan tlaneltoquiliztli. Huan quēuhquinon mopalehuiah cequin mācēhualmeh tlen pilaltepētzitzin tlen Chicōntepēc Veracruz.

Xicpatla tlahtolpāmitl ica tozquia cāmpa yohui // In the following sentences change the verbs in the conditional form -tozquia.

Ej. Tēpahtihquetl quichīhua tlacotōntli tlahco calli huan tlachiya īcā caltēnno. / The healer does the cleansing in the middle of the house and you observe from the outside.

Tēpahtihquetl quichīuhtozquia tlacotōntli tlahco calli huan tlachixtozquia īcā caltēnno. / The healer would have done the cleaning ceremony in the middle of the house and you would have observed from the outside.

1. Quēuhquinon quichīhua ica tlen polihui hazta tlami teipan quitēma pan cē folza. / In that way it is done and it continues to be done until it is finished and it is placed in a bag.
2. “quēnnopa ma tlaehelto cē tlatōctzin, noque ma tlacuāh totiotzitzin”. / In this way many things are completed and can be saved for a moment, that’s how our god eats.
3. “naman quēna tlacuāhquehya totiotzitzin naman ma titlacuācān tohhuantin zancehco. / Now our god ate and now we eat altogether.