Print Friendly

Tlamachtiliztli 24 Niihhuia pan altepetl Part 1 (Yo había ido a la ciudad Part 1)

TlapannextiliztliIntroducción

En esta lección veremos la gramática de los primeros cinco verbos irregulares. Estos verbos son aquellos que al conjugar con su base verbal, no siguen un modelo de regular, de hecho, hay unos verbos que al cambiar su numero entre singular y plural, como también su tiempo aspecto, cambian de base verbal completamente.

/ya, yauh, yohui/     “ir”

/ihhuiya/     “ir” (había ido) sólo en pretérito

/hualla, huallauh, huallohui/     “venir”

/eli/     “ser, volverse, o crecer; hacer algo después de todo” (Puede ser conjugado en todos los tiempos y modos, pero sólo en singular porque son sujetos inanimados)

/itztoc/     “estar en un lugar o en cierto estado” (para sujetos humanos y animales)

TlamanextilliEjemplo

Entrevista con Mardonio Carballo CC BY Biblioteca de Investigación Juan de Córdova

 

TlahtoltecpanaliztliGramática

Tlamanextilli ahahuiltiliztli tlen tlachihualiztli huan cequin tlahtolpamitl (Ejemplo de la conjugación de verbos y unos enunciados)

/ya, yauh, yohui/     “ir”

Presente

Niyauh     “Voy”

Tiyauh     “Vas”

Yohui     “Va”

Tiyohuih     “Vamos”

Inyohuih     “Van”

Yohuih     “Van”

Pasado

Niyahqui     “Fui”

Tiyahqui     “Fuiste”

Yahqui     “Fue”

Tiyahqueh     “Fuimos”

Inyahqueh     “Fueron”

Yahqueh     “Fueron”

Futuro

Niyaz     “Iré”

Tiyaz     “Irás”

Yaz     “Irá”

Tiyazceh     “Iremos”

Inyazceh     “Irán”

Yazceh     “Irán”

Imperfecto

Niyohuiyaya     “Iba”

Tiyohuiyaya     “Ibas”

Yohuiyaya     “Iba”

Tiyohuiyayah     “Ibamos”

Inyohuiyayah     “Iban”

Yohuiyayah     “Iban”

Condicional

Niyazquia     “Debería ir”

Tiyazquia     “Deberías ir”

Yazquia     “Debería ir”

Tiyazquiah     “Deberíamos ir”

Inyazquiah     “Deberían ir”

Yazquiah     “Deberían ir”

Imperativo

Ma niyauh     “¡Que vaya!”

Xiyauh     “¡Ve!”

Ma yohui     “¡Que vaya!”

Ma tiyacan     “¡Vámonos!”

Xiyacan     “¡Vayan!”

Ma yacan     “¡Que vayan!”

Pablo yohui quiittati iyoltzin ce tiotlac.

Notatah yahqui millah cualcan huanya ichichi.

Nomimi mohmoztlah yohuiyaya mahuiltia caltlamachtihcan huanya itequipoyohuan.

 

/ihhuiya/     “ir” (había ido) sólo en pretérito

Niihhuia     “Había ido”

Tiihhuia     “Habías ido”

Ihhuia     “Había ido”

Tiihhuiah     “Habíamos ido”

Inihhuiah     “Habían ido”

Ihhuiah     “Habían ido”

Chicueyiya niihhuiya ichan nonanan pampa oncac tlaixpiyalli.

 

/hualla, huallauh, huallohui/     “venir”

Presente

Nihuallauh     “Vengo”

Tihuallauh     “Vienes”

Huallauh     “Viene”

Tihuallohuih     “Venimos”

Inhuallohuih     “Vienen”

Huallohuih     “Vienen”

Pasado

Nihuallahqui     “Vine”

Tihuallahqui     “Viniste”

Huallahqui     “Vino”

Tihuallahqueh     “Vinimos”

Inhuallahqueh     “Vinieron”

Huallahqueh     “Vinieron”

Futuro

Nihuallaz     “Vendré”

Tihuallaz     “Vendrás”

Huallaz     “Vendrá”

Tihuallazceh     “Vendremos”

Inhuallazceh     “Vendrán”

Huallazceh     “Vendrán”

Imperfecto

Nihuallayaya     “Venía”

Tihuallayaya     “Venías”

Huallayaya     “Venía”

Tihuallayayah     “Veníamos”

Inhuallayayah     “Venían”

Huallayayah     “Venían”

Condicional

Nihuallazquia     “Debería venir”

Tihuallazquia     “Deberías venir”

Huallazquia     “Debería venir”

Tihuallazquiah     “Deberíamos venir”

Inhuallazquiah     “Deberían venir”

Huallazquiah     “Deberían venir”

Imperativo

Ma nihuallauh     “¡Que yo venga!”

Xihuallauh     “¡Ven!”

Ma huallauh     “¡Que venga!”

Ma tihuallacan     “¡Que vengamos!”

Xihuallacan     “¡Vengan!”

Ma huallacan     “¡Que vengan!”

Tochan huallauh ichocho Juana huanya mahuiltia imachicniuh.

Naman, huallohuih noicnihuan pampa titlacuazceh zancehco.

Pan chicueyi tonatiuh huallazceh notatahhuan pampa quizaz ce nochocho pan caltlamachtihcan.

 

/eli/     “ser, volverse, o crecer; hacer algo después de todo” (Puede ser conjugado en todos los tiempos y modos, pero sólo en singular porque son sujetos inanimados)

Pasado

Nielqui     “Fui”

Tielqui     “Fuiste”

Elqui     “Fue”

Tielqueh     “Fuimos”

Inelqueh     “Fueron”

Elqueh     “Fueron”

Futuro

Nieliz     “Seré”

Tieliz     “Serás”

Eliz     “Será”

Tielizceh     “Seremos”

Inelizceh     “Serán”

Elizceh     “Serán”

Imperfecto

Nieliyaya     “Era”

Tieliyaya     “Eras”

Eliyaya     “Era”

Tieliyayah     “Eramos”

Ineliyayah     “Eran”

Eliyayah     “Eran”

Condicional

Nielizquia     “Sería”

Tielizquia     “Serías”

Elizquia     “Sería”

Tielizquiah     “Seriamos”

Inelizquiah     “Serían”

Elizquiah     “Serían”

Imperativo

Ma nieli     “¡Que sea!”

Xieli     “¡Sé!”

Ma eli     “¡Que sea!”

Ma tielican     “¡Que seamos!”

Xielican     “¡Sean!”

Ma elican     “¡Que sea!”

Yehyectzin eli toctli notatah imillah. (Llegar a hacer algo.)

Juana iconeuh elqui tepahtihquetl quen ya quinequiyaya.

Carlos eli yaz ichan campa itztoqueh itatahhuan ni ilhuitl pampa quinequi quicuaz chichiquilli. (Hacer algo después de todo)

 

/itztoc/     “estar en un lugar o en cierto estado” (para sujetos humanos y animales)

Presente

Niitztoc     “Estoy”

Tiitztoc     “Estas”

Itztoc     “Está”

Tiitztoqueh     “Estamos”

Initztoqueh     “Están”

Itztoqueh     “Están”

Pasado

Niitztoya     “Estaba”

Tiitztoya     “Estabas”

Itztoya     “Estaba”

Tiitztoyah     “Estábamos”

Initztoyah     “Estaban”

Itztoyah     “Estaban”

Futuro

Niitztoz     “Estaré”

Tiitztoz     “Estarás”

Itztoz     “Estará”

Tiitztozceh     “Estaremos”

Initztozceh     “Estarán”

Itztozceh     “Estarán”

Condicional

Niitztozquia     “Debería estar”

Tiitztozquia     “Deberías estar”

Itztozquia     “Debería estar”

Tiitztozquiah     “Deberíamos estar”

Initztozquiah     “Deberían estar”

Itztozquiah     “Deberían estar”

Imperativo

Ma niitzto     “¡Que esté!”

Xiitzto     “¡Que estés!”

Ma itzto     “¡Que esté!”

Ma tiitztocan     “¡Que estemos!”

Xiitztocan     “¡Que estén!”

Ma itztocan     “¡Que estén!”

¿Quiniuhqui tiitztoc? Niciauhtoc. Niyolpactoc. Nicueciuhtoc. Nicualantoc.

¿Canin itztoqueh Pablo huan Lucia? Pedro huan Lucia itztoqueh monechca.

Chantequitl tlen momachtianihPractica para Estudiantes

Tequitl ce (Trabajo uno): Hacer 5 oraciones con cada uno de los verbos en el tiempo aspecto que elijas.