Print Friendly

Tlamachtiliztli 22 Tomillah huah totlacualiz (Nuestra milpa y nuestra comida)

TlapannextiliztliIntroducción

En esta lección veremos cómo se cultiva la milpa y cómo se cocina nuestra comida.

En las milpas de las comunidades rurales, la gente siembra muchas cosas comestibles de auto-consumo. La agricultura es un labor histórico, y como tal, las comunidades de Chicontepec continúan las enseñanzas de los ancestros. Por lo general, este labor se cumple con herramientas a mano de obra. A continuación se mencionan algunas de las herramientas y cómo se utilizan.

Las personas de Chicontepec comen tres veces al día, las cuales son fuertes. En la mañana, aparte de tomar café y pan, se prepara un guisado y hacen tortillas, entre 7 a 8 de la mañana; para las 11 de la mañana, se empieza a cocinar y hacer tortillas para comer al medio día; después de las 5 se repite el mismo proceso para la cena entre 6 o 7 de la noche. En esta lección también veremos comidas típicas que usan frijoles de la región veracruzana.

 

Nota: Imágenes en esta lección fueron creadas por las siguientes personas:

CC BY Sabina y Catalina Cruz

CC BY-SA Peotrovitch

CC BY-SA Simon A. Eugester

CC BY Josefrayn

TlahtoltecpanaliztliGramática

A continuación veremos los nombres y usos de herramientas que se usan para cultivar la milpa.

Tlen motequihuia pan millah (Que se usa en la milpa)

/macheteh/     “machete”

Ni ce tlamantli tepoztli tlen quitequihuiah pan millah huan pan calli, ica quitequizceh ce tlamantli, tlaixhuitequizceh, quitequizceh xihuitl tlen axcualli huan ayoccanah ma mozcalti.

“Esta herramienta la utilizan en la milpa y en la casa, para cortar, chapolear y cortar las hierbas que dañan las milpas.”

 

/azadon/     “azadón”

Ni ce tlamantli tepoztli tlen quitequihuiah ica quimacuizceh xihuitl ica itzonyo, xihuitl tlen eltoqueh tlatlahco tlen piltoctzitzin, quimacuih para ma mozcaltican cualli huan yehyectzitzin.

“La utilizan para arrancar las hierbas desde la raíz, las hierbas que hay en medio de las matitas del maíz, las arrancan para que así las matitas crezcan bien y sanas.”

 

/huincaroh/     “podadora”

Imagen por Peotrovitch CC BY-SA

Ni ce tlamantli tepoztli quentzin tlacuelolli iyacapan huan quitequihuiah ica quitequizceh xihuitl tlen eltoc inacaztlan piltoctzitzin o cequin tlamantli tlacualiztli, ni quitequih pampa axquicahua ma mozcaltih tlamantli tlen mocua.

“Esta es una herramienta doblada en la punta y se utiliza para cortar las hierbas malas que se encuentran al lado de las matitas del maíz o de alguna otra planta comestibles, es decir, hierbas que obstruyen su crecimiento.”

 

/alimah/     “lima”

Ni ce tepoztli tlen quitequihuiah ica quitentizceh macheteh o ceyoc tlamantli tlen hueliz tlatequiz.

“La lima la utilizan para sacar filo a los machetes o cualquier herramienta para cortar algo.”

 

/pixcomitl/     “instrumento para pelar maíz”

Ni ce piltepoztzin tlen quitequihuiah ica quixipehuazceh cintli tlen petlayoh, ni quence acoxah zan achi quentzin hueyi hueliz caxtolli centímetros.

“Es una herramienta que se utiliza para pelar el maíz con hojas, este es como una aguja pero más grande aproximadamente de 15 centímetros.”

 

/cuachiquihuitl/     “canasta grande”

Ni ce chiquihuitl hueyi huan huahcapantic hueliz tlahco metro. Ni motequihuia quemman pixcah, quimamah huan iihtico quitemah cintli tlen quiquixtihtiyohuih pan toccuahuitl.

“Es una canasta grande, de alto aproximadamente medio metro. Este se utiliza para echar la cosecha de maíz que se va sacando de la planta de maíz lo cargan en la espalda.”

 

/cuatlatoctli/     “punta para depositar semillas de maíz y frijol”

Ni ce cuahuitl tlatentilli tlen ica tlacoyoniah quemman tocah huan quitocah etl. Ni ihuexca hueliz ce metro huan tlahco.

“Es un puntal que se utiliza para hacer los hoyos en la tierra para sembrar el maíz, y frijoles. Este mide como un metro y medio de largo.”

 

Tlatoquiliztli tlen cintli (La siembra del maíz)

Tlamantli tlatoquiliztli tlahuel yehyectzin pampa ni tonatiuh chanehqueh tlacatl huan cihuatl motequihuiah. Quemman tocah monequi quincafenmacazceh huan quintlamacazceh tlen quipalehuizceh tocah. Tlacatl mehua niman pehua quinemilia ipilxinach, quitema pan ce coxtalli pampa queuhquinon quihuicaz campa quitocaz (millah). Tlen tepalehuizceh monequih panozceh yahuatzinco ichan tlacatl tlen tocaz huan teipan yazceh millah. Yeca cihuatl monemilia ica cafen huan tlacualiztli tlen yahuatzinco pampa monequi quintlamacaz pan chicome cahuitl. Noque ahcih tequitinih tetah pehua quicui tlen quihuicaz millah quen; imorral, iauh huan zemprador. Tequitinih ahcih pan chicome cahuitl, tlacatl quinmaca atl ma momahtequican, tlacuah nochi zancehco huan quemman tlamihya tlacuah mochiyah ce tlatoctzin teipan yohuihya nochi zancehco millah campa tocazceh.

Ahcih millah zancualliya pan chicueyi cahuitl, huanquinon cehcen monemilia ica ipuntal huan tlen chaneh quinmahmaca pilxinachtzin pan ininmorral tlen quitocazceh. Tlacatl tlen quipalehuiah ya tlayecana quemman tocah. Quemman tocah niman tlamih huan axcanah tequitih cemilhuitl, huan mocuapah zampa tlen chaneh ichan huan ya quinmaca ce ome litroh huinoh, tzopelatl huan quintlamaca quennopa tlami inintonatiuh quionih ce quentzin chichic.

 

A continuación veremos los nombres de varias comidas que usan frijoles y se cocinan en Chicontepc, Veracruz.

Tlahcuiloliztli tlen tlacualli (Redacción de comidas)

/tici/     “cocinar”

Ce cihuatl ica yahuatzinco ya mehua achtohui, yohui campa tlacualchihua, nopayoh tlipitza, noque cahuani tlitl, ya pehua quipahpaca ipilchachapal tlen pan quimanaz icafen. Teipan noque moloni cafen quipaca nextamalli huan teipan pehua tlaxamania pan molinoh zo pan metlatl.

Quemman molonquiya cafen, quicafenmaca itetah huan ininconehuan, tlan itztoqueh conemeh pampa yazceh momachtitih. Nican cihuatl axcanah mocehuia tlan quioniz cafen pampa ya monequi quicencuiliz itequiuh. Quemman tlami tlaxamania, ya quiatilia itix huan teipan quitlipichia icomal, nouhquiya quicualtlalia tlen quicuazceh yahuatzinco. Cihuatl tlatehteca huan quintlamaca nochimeh, teipan ya tlacua icelti quemman nochi yahquehya campa tequitih zo momachtiah. Ya mocahua calihtic icelti motequichihua.

 

/etlatzoyontli/    “frijoles fritos”

Ce tlacualiztli tlen mochihua ica etl, iztatl, atl, aceyiteh, chilli, cebollah huan colantoh. Ni axoncah tonatiuh para mocuaz, mocua zan quemman quinequizceh. Ni tlacualiztli tlahuel ahhuiac, quen achtohui momolonia etl ica atl huan achi iztatl. Noque moloni quitehtequih chilli, cebollah huan colantoh. Quemman iuccicca etl motepexohuia huan momana ce cuecuetztzin pilchachapaltzin campa motzoyoniz ce quentztin etl. Quemman momantocca pilchachapaltzin pan tlitl huan totonicca huahca motequilia achi aceyiteh teipan motemilia cebollah huan chilli, iucci cualli teipan motequilia ome zo eyi polatoh etl tlen momolonihqui pan hueyi chachapalli huan quennopa mocahua ma moloni cualli.

Teipan motepexihuia huan zampa motlicomana chachapalli tlen quipiya miac etl. Quemman moloniya huacca motequilia nopa etl tlen motzoyonihqui pan pilchachapaltzin. Quennopa mocahua nochi zancehco ma moloni huan teipan motepexihuia.

Responde las siguientes preguntas de acuerdo al los textos anteriores.

  1. Tlen quichihua cihuatl ica yohuatzinco?
  2. Quenque axcanah cafeoni cihuatl?
  3. Ica tlen tlacualiztli zaniloa tlahcuiloliztli B)?
  4. Tlen quitlalhuiliah tlacualiztli?
  5. Quenque momana ceyoc pilchachapaltzin

 

/piquiz/     “tamales de frijoles”

Ce tlacualiztli tlen mochihua pan pilaltepetzitzin tlen Chicontepec. Ni ce tlacualliztli tlen mochihchihua zan ica tixtli, etl, iztatl huan chilli tlamoltili, mantecah zo aceyiteh huan nouhquiya totomochtli. Ni totomochtli moaquechia tlen pan quipiquizceh tixtli. Axoncah ce tonatiuh quemman mocualtlalia zan quemman quinequih quicuazceh huacca quichihchihuah.

Tlen achtohui mochihua momolonia etl ica quentzin iztatl, noque moloni moxamania nextamalli. Quemman eltocca etl huan quentzin ceuhquiya huacca cihuatl quicui tixhuapalli zo ce tecomitl hueyi, nopayoh quitema tixtli huan pehua quitemilia etl, iztatl, chilli huan mantecah teipan pehua quimaneloa nochi zancehco, quimachilia tlan cualtitocca ica iztatl huan chilli. Teipan pehuaya quicui achi quence ce pilmahtzoltzin huan quitlalia pan totomochtli quichihua piltolontzin huan quipiqui cualli.

Quemman tlamiya quichihua nochi, quimana ce chachapalli hueyi pan tlitl ica quentzin atl, quipehpechtia ica olotl, nopayoh quitema nochi nopa piquiz huan cualli quitlipichia para ma iucci. Mocahua pan tlitl hueliz ome cahuitl ma cualli moloni. Teipan quimachilia tlan iuccicca huan tlan eltocca huacca quitepexihuia huan tlacuah.

 

/etixtli/     “gorditas de frijol”

Ce tlamantli tlacualiztli tlen mochihchihua zan quemman quinequih quicuazceh, tiquihtozceh axcanah monequi ce tonatiuh, quence ce ilhuitl. Ni tlacualiztli mochihchihua zan ica etl tlatixtli, iztatl, alahhueno, chilli huan mantecah. Achtohui momolonia etl huan moxamania nextamalli. Nouhquiya mocacatzoa alahhueno pan comalli teipan motici pan metlatl axcanah motequilia atl, queuhquinon zan huactoc. Quemman iucciya etl pehua quiticih pan metlatl, quemman tlamiya quiticih quichihuah zan tolontic huan quitlalhuiliah iztatl, alahhuenoh tlatixtli huan achi mantecah, quitlaliah inacaztlan tixhuapalli.

Teipan quiatiliah tixtli huan pehuah quipahpatlahuah pan metlatl zan tlen zancualli axmaz tilahuac. Teipan iixco quitlalhuiliah etl tlatixtli huan pehuah quimimiloah nochi huan quicotontiyohuih zan tlen zancualli para quichichuaz ce piltilactzin. Quichihchihuah zan pan ininmah huan quitecah pan comalli ma iucci, quicuahcuapah quence ce tlaxcallli parah ma cualli iucci.

 

/etlapanilli/     “sopa de frijoles con ahuacate y chile”

Ce tlacualiztli nouhquiya axcanah oncah ce tonatiuh para mocuaz. Nican motequihuia etl, tixtli, iztatl, ahuacaizhuatl, huan chilli. Motequihuia etl tlen yancuic, celic, zo maneltic. Achtohui motlapana teipan mopahpaca huan momolonia ica iztatl. Quemman iuccicca monemilia ce achi tixtli huan moatilia, nouhquiya momoltilia achi chilli huan momaneloa ica ahuacaizhuatl. Ni etl axcanah motepexihuia, ni mochihchihua tlixihco huan nopayoh quitemilia nochi tlacualpahtli tlen monequi para ni tlacualiztli. Motemilia tixtli tlaatili, ahuacatl ixihuiyo tlailpili, (ce macuilli), chilli zan tlen zancualli huan iztatl. Queuhquinon mocuahtlalia teipan momachilia tlan cualtitocca quemman molonquiya motepexohuia.

 

/patzcalli/     “sopa de frijoles con ajonjolí y chile”

Ni tlacualiztli mochihua zan pan ilhuitl tlen itlamiyah tonatiuh tlen meztli tlen Octubre. Ni tlacualiztli quihuica etl, aholin, chilli, xonacatl huan alahhueno. Etl momolonia ica atl huan achi iztatl. Noque iucci etl, nouhquiya mocacatzoa aholin huan teipan motici pan metlatl nopayoh quitlalhuilia achi chilli huan ica quiticih zancehco. Ni eli yehyectzin chichiltic huan quemman tlamiya quiticih huacca quitlalhuiliah achi iztatl zan tlen zancualli teipan quimahmaneloah huan quitolonchihuah.

Quemman iuccica etl huacca quiatiliah ce quentzin aholin tlen motizqui huan nouhquiya quitehtequih xonacatl. Tlen nopa quicuic quitzoyoniah pan ce cuecuetztzin pilchachapaltzin huan teipan quemman molonquiya huacca quitecah pan chachapalli tlen quipiya etl. Nouhquiya quitlalhuiliah ce piltlatzquintzin alahhueno. Teipan quimachiliah huan quicahuah ma moloni cualli, teipan quitepexihuiah huan tlacuah.

Chantequitl tlen momachtianihPractica para Estudiantes

Tequitl ce (Actividad uno): Responde a las siguientes pistas sobre los instrumentos que se usa en la milpa

  1. Tlamantli tepoztli tlen quitequihuia macehualli ica tlaixhuitequiz.
  2. Tepoztli huan ica cuahuitl quitequihuia macehualli ica quimehuaz tlamantli xihuitl tlen axcualli.
  3. Tlamantli tlen quitequihuia macehualli pan quitemaz cintli quemman pixca.
  4. Cuahuitl zancualli huan tlatentilli, macehualli quitequihuia ica quitocaz xinachtli.
  5. Tepoztli pitzactzin huan yacahuitztic, macehualli quitequihuia ica quixipehuaz cintli.
  6. Tepoztli huihcoltic, macehualli quitequihuia ica quitequiz xihuitl tlen axcualli campa mocahua.
  7. Tepoztli tlen quipiya eyi iixayac huan campa quiitzquizceh, macehualli quitequihuia ica quitentiz tlamantli tepoztli tlen quitequihuia millah.

 

Tequitl ome (Actividad dos): Responde las siguientes preguntas de acuerdo a las opciones que hay

¿Queniuhqui itocah tlapohualiztli tlen huahcapan?

a) Tlacualiztli b) Tlatoquiliztli c) Campeca

¿Pan tlen quitema tlacatl ipilxinach quemman quihuicaz millah quitocati?

a) Coxtalli b) Chiquihuitl c) Cobetah

¿Tlen quichihua cihuatl noque ahcih tequitinih ichan?

a) Cochi b) Tlipitza c) Cafen huan tlacualli

¿Tlen maz quicui tlacatl chaneh noque ahcih tequitinih ichan?

a) Imorral, iauh huan zembrador b) Xinachtli c) Coxtalli huan cintli

¿Tlen quinmaca chaneh tequitinih ica tiotlac quemman mocuapah ichan?

a) Huinoh huan tzopelatl b) Atl huan tzopelatl c) Huinoh huan atl

 

Tequitl eyi (Actividad tres): Responde las siguientes preguntas sobre la comida que te gusta

  1. Tlen tlamantli tlacualiztli ticamatizquia ticcua?
  2. Tlen tlamantli cencah quitlalhuiliah tlacualiztli?
  3. Catlinya tlacualiztli axquihuica atl?
  4. Xiquihcuilo queniuhqui mochihua tlacualiztli tlen ticamati campa ta tihuallauh?

 

Tequitl nahui (Actividad cuatro): Responde las siguientes preguntas sobre piquiz y etixtli

  1. Ica tlen tlamantli quichihuah piquiz huan etixtli?
  2. Ica tlen quipiquih piquiz huan etixtli?
  3. Tlen tlamantli quipihuiah pan tlacualiztli etixtli?
  4. Pan tlen quipahpatlahuah tixtli?