Print Friendly

Tlamachtiliztli 22 Tomillāh huah totlacualiz (Nuestra milpa y nuestra comida)

TlapannextiliztliIntroducción

En esta lección veremos cómo se cultiva la milpa y cómo se cocina nuestra comida.

En las milpas de las comunidades rurales, la gente siembra muchos cultivos de auto-consumo. La agricultura es una labor histórica, y como tal, las comunidades de Chicontepec continúan las enseñanzas de los ancestros. Por lo general, este labor se cumple con herramientas tradicionales. A continuación se mencionan algunas y cómo se utilizan.

Las personas de Chicontepec comen tres tiempos fuertes al día. En la mañana, aparte de tomar café y pan, se prepara un guisado y se hacen tortillas, entre 7 a 8 de la mañana; para las 11 de la mañana, se empieza a cocinar y hacer tortillas para comer al medio día; después de las 5 se repite el mismo proceso para la cena entre 6 o 7 de la noche. En esta lección también veremos comidas típicas que usan frijoles de la región veracruzana.

 

Nota: Imágenes en esta lección fueron creadas por las siguientes personas:

CC BY Sabina y Catalina Cruz

CC BY-SA Peotrovitch

CC BY-SA Simon A. Eugester

CC BY Josefrayn

TlahtoltecpanaliztliGramática

A continuación veremos los nombres y usos de herramientas que se usan para cultivar la milpa.

Tlen motequihuia pan miīlah (Que se usa en la milpa)

/macheteh/     “machete”

Ni cē tlamantli tepōztli tlen quitequihuiah pan mīllah huan pan calli, ica quitequizceh ce tlamantli, tlaixhuitequizceh, quitequizceh xīhuitl tlen axcualli huan ayoccanah ma mozcalti.

“Esta herramienta la utilizan en la milpa y en la casa, para cortar, chapolear y cortar las hierbas que dañan las milpas.”

 

/azadon/     “azadón”

Ni cē tlamantli tepōztli tlen quitequihuiah ica quimācuizceh xīhuitl ica itzonyo, xīhuitl tlen eltoqueh tlatlahco tlen piltoctzitzin, quimācuih para ma mozcalticān cualli huan yehyēctzitzin.

“La utilizan para arrancar las hierbas desde la raíz, las hierbas que hay en medio de las matitas del maíz, las arrancan para que así las matitas crezcan bien y sanas.”

 

/huincaroh/     “podadora”

Imagen por Peotrovitch CC BY-SA

Ni cē tlamantli tepōztli quēntzin tlacuelolli iyācapan huan quitequihuiah ica quitequizceh xīhuitl tlen eltoc inacaztlan piltoctzitzin o cequin tlamantli tlacualiztli, ni quitequih pampa ax quicāhua ma mozcaltih tlamantli tlen mocuā.

“Esta es una herramienta doblada en la punta y se utiliza para cortar las hierbas malas que se encuentran al lado de las matitas del maíz o de alguna otra planta comestibles, es decir, hierbas que obstruyen su crecimiento.”

 

/alimah/     “lima”

Ni cē tepōztli tlen quitequihuiah ica quitēntizceh macheteh o ceyoc tlamantli tlen hueliz tlatequiz.

“La lima la utilizan para sacar filo a los machetes o cualquier herramienta para cortar algo.”

 

/pixcomitl/     “instrumento para pelar maíz”

Ni cē piltepōztzin tlen quitequihuiah ica quixīpehuazceh cīntli tlen petlayoh, ni quēn cē acoxah zan achi quēntzin huēyi hueliz caxtōlli centímetros.

“Es una herramienta que se utiliza para pelar el maíz con hojas, este es como una aguja pero más grande aproximadamente de 15 centímetros.”

 

/cuachiquihuitl/     “canasta grande”

Ni cē chiquihuitl huēyi huan huahcapantic hueliz tlahco metro. Ni motequihuia quēmman pixcah, quimāmāh huan iihtico quitēmah cīntli tlen quiquixtihtiyohuih pan tōccuahuitl.

“Es una canasta grande, de alto aproximadamente medio metro. Este se utiliza para echar la cosecha de maíz que se va sacando de la planta de maíz lo cargan en la espalda.”

 

/cuatlatōctli/     “punta para depositar semillas de maíz y frijol”

Ni cē cuahuitl tlatentilli tlen ica tlacoyoniah quēmman tōcah huan quitōcah etl. Ni ihuexca hueliz cē metro huan tlahco.

“Es un puntal que se utiliza para hacer los hoyos en la tierra para sembrar el maíz, y frijoles. Este mide como un metro y medio de largo.”

 

Tlatōquiliztli tlen cīntli (La siembra del maíz)

Tlamantli tlatōquiliztli tlahuel yehyēctzin pampa ni tōnatiuh chãnehqueh tlācatl huan cihuātl motequihuiah. Quēmman tōcah monequi quincafenmācazceh huan quintlamācazceh tlen quipalehuizceh tōcah. Tlācatl mēhua niman pēhua quinemilia ipilxināch, quitēma pan cē coxtalli pampa quēuhquinon quihuīcaz cāmpa quitōcaz (mīllah). Tlen tēpalehuizceh monequih panozceh yāhuatzinco ichān tlācatl tlen tocāz huan teipan yāzceh mīllah. Yeca cihuātl monemilia ica cafen huan tlacualiztli tlen yāhuatzinco pampa monequi quintlamācaz pan chicōme cāhuitl. Noque ahcih tequitinih tētah pēhua quicui tlen quihuīcaz mīllah quen; imorral, iāuh huan zemprador. Tequitinih ahcih pan chicōme cāhuitl, tlācatl quinmāca ātl ma momahtequicān, tlacuāh nochi zancehco huan quēmman tlamihya tlacuāh mochiyah cē tlatōctzin teipan yohuihya nochi zancehco mīllah cāmpa tōcazceh.

Ahcih millāh zancualliya pan chicuēyi cāhuitl, huanquinon cehcen monemilia ica ipuntal huan tlen chāneh quinmahmāca pilxināchtzin pan ininmorral tlen quitōcazceh. Tlācatl tlen quipalehuiah ya tlayecāna quēmman tōcah. Quēmman tōcah niman tlamih huan axcanah tequitih cemilhuitl, huan mocuapah cāmpa tlen chāneh ichān huan ya quinmāca cē ōme litroh huinoh, tzopēlātl huan quintlamāca quēn nopa tlami inintōnatiuh quiōnih cē quentzin chichic.

 

A continuación veremos los nombres de varias comidas que usan frijoles y se cocinan en Chicontepc, Veracruz.

Tlahcuiloliztli tlen tlacualli (Redacción de comidas)

/tici/     “cocinar”

Cē cihuātl ica yāhuatzinco ya mēhua achtohui, yohui cāmpa tlacualchīhua, nopayoh tlipītza, noque cāhuani tlitl, ya pēhua quipahpāca ipilchachapal tlen pan quimānaz icafen. Teipan noque molōni cafen quipāca nextamalli huan teipan pēhua tlaxamānia pan molinoh zo pan metlatl.

Quēmman molōnquiya cafen, quicafenmāca itētah huan ininconēhuan, tlan itztoqueh conēmeh pampa yāzceh momachtitih. Nicān cihuātl axcanah mocēhuia tlan quiōniz cafen pampa ya monequi quicencuiliz itequiuh. Quēmman tlami tlaxamānia, ya quiātilia itix huan teipan quitlipichia icomal, nouhquiya quicualtlālia tlen quicuāzceh yāhuatzinco. Cihuātl tlatehtēca huan quintlamāca nochimeh, teipan ya tlacuā icelti quēmman nochi yāhquehya cāmpa tequitih zo momachtiah. Ya mocāhua calihtic icelti motequichīhua.

 

/etlatzoyōntli/    “frijoles fritos”

Cē tlacualiztli tlen mochīhua ica etl, iztātl, ātl, aceyiteh, chīlli, cebollah huan colantoh. Ni axoncah tōnatiuh para mocuāz, mocuā zan quēmman quinequizceh. Ni tlacualiztli tlahuel ahhuīac, quēn achtohui momolōnia etl ica ātl huan achi iztātl. Noque molōni quitehtequih chīlli, cebollah huan colantoh. Quēmman iuccicca etl motepexōhuia huan momāna cē cuecuetztzin pilchachapaltzin cāmpa motzoyōniz cē quentztin etl. Quēmman momantōcca pilchachapaltzin pan tlitl huan totōnicca huahca motēquilia achi aceyiteh teipan motēmilia cebollah huan chīlli, iucci cualli teipan motēquilia ōme zo ēyi polatoh etl tlen momolōnihqui pan huēyi chachapalli huan quēnnopa mocāhua ma molōni cualli.

Teipan motepēxihuia huan cāmpa motlicomāna chachapalli tlen quipiya miac etl. Que7mman molōniya huāccā motēquilia nopa etl tlen motzoyōnihqui pan pilchachapaltzin. Quēnnopa mocāhua nochi zancehco ma molōni huan teipan motepēxihuia.

Responde las siguientes preguntas de acuerdo al los textos anteriores.

  1. Tlen quichīhua cihuātl ica yōhuatzinco?
  2. Quēnque axcanah cafeōni cihuātl?
  3. Ica tlen tlacualiztli zaniloā tlahcuilōliztli B)?
  4. Tlen quitlalhuiliah tlacuāliztli?
  5. Quēnque momāna ceyoc pilchachapaltzin

 

/piquiz/     “tamales de frijoles”

Cē tlacuāliztli tlen mochīhua pan pilaltepētzitzin tlen Chicōntēpec. Ni cē tlacuālliztli tlen mochihchīhua zan ica tixtli, etl, iztātl huan chiīli tlamoltili, mantecah zo aceyiteh huan nouhquiya totomochtli. Ni totomochtli moāquechia tlen pan quipiquizceh tixtli. Axoncah cē tōnatiuh quēmman mocualtlālia zan quēmman quinequih quicuāzceh huāccā quichihchīhuah.

Tlen achtohui mochīhua momolōnia etl ica quēntzin iztātl, noque molōni moxamānia nextamalli. Quēmman eltocca etl huan quēntzin ceuhquiya huāccā cihuātl quicui tixhuapalli zo cē tecōmitl huēyi, nopayoh quitēma tixtli huan pēhua quitēmilia etl, iztātl, chīlli huan mantecah teipan pēhua quimaneloā nochi zancehco, quimachilia tlan cualtitocca ica iztātl huan chīlli. Teipan pēhuaya quicui achi quence cē pilmahtzoltzin huan quitlālia pan totomochtli quichīhua piltolontzin huan quipiqui cualli.

Quēmman tlamiya quichīhua nochi, quimāna cē chachapalli huēyi pan tlitl ica quēntzin ātl, quipehpechtia ica ōlōtl, nopayoh quitēma nochi nopa piquiz huan cualli quitlipichia para ma iucci. Mocāhua pan tlitl hueliz ōme cāhuitl ma cualli molōni. Teipan quimachilia tlan iuccicca huan tlan eltocca huāccā quitepexihuia huan tlacuāh.

 

/etixtli/     “gorditas de frijol”

Cē tlamantli tlacualiztli tlen mochihchīhua zan quēmman quinequih quicuāzceh, tiquihtozceh axcanah monequi cē tōnatiuh, quēnce cē ilhuitl. Ni tlacuāliztli mochihchīhua zan ica etl tlatixtli, iztātl, alahhueno, chīlli huan mantecah. Achtohui momolōnia etl huan moxamānia nextamalli. Nouhquiya mocacatzoa alahhueno pan comalli teipan motici pan metlatl axcanah motēquilia ātl, queuhquinon zan huāctoc. Quēmman iucciya etl pēhua quiticih pan metlatl, quēmman tlamiya quiticih quichīhuah zan tolōntic huan quitlalhuiliah iztātl, alahhuenoh tlatixtli huan achi mantecah, quitlāliah inacaztlan tixhuapalli.

Teipan quiātiliah tixtli huan pēhuah quipahpatlahuah pan metlatl zan tlen zancualli axmaz tilāhuac. Teipan iīxco quitlalhuiliah etl tlatixtli huan pēhuah quimimiloah nochi huan quicotōntiyohuih zan tlen zancualli para quichīchuaz cē piltilactzin. Quichihchīhuah zan pan ininmāh huan quitēcah pan comalli ma iucci, quicuahcuapah quēnce cē tlaxcallli parah ma cualli iucci.

 

/etlāpanilli/     “sopa de frijoles con ahuacate y chile”

Cē tlacuāliztli nouhquiya axcanah oncah cē tōnatiuh para mocuāz. Nicān motēquihuia etl, tixtli, iztātl, āhuacāizhuatl, huan chīlli. Motēquihuia etl tlen yancuīc, celic, zo maneltic. Achtohui motlapāna teipan mopahpāca huan momolōnia ica iztātl. Quēmman iuccicca monemilia cē achi tixtli huan moātilia, nouhquiya momoltilia achi chilli huan momaneloa ica ahuacaizhuatl. Ni etl axcanah motepehxihuia, ni mochihchīhua tlixihco huan nopayoh quitēmilia nochi tlacuālpahtli tlen monequi para ni tlacuāliztli. Motēmilia tixtli tlaātili, āhuacātl ixihuiyo tlailpili, (cē mācuilli), chīlli zan tlen zancualli huan iztātl. Quēuhquinon mocuahtlālia teipan momachilia tlan cualtitocca quēmman molōnquiya motepexōhuia.

 

/pātzcalli/     “sopa de frijoles con ajonjolí y chile”

Ni tlacuāliztli mochīhua zan pan ilhuitl tlen itlamiyah tōnatiuh tlen mēztli tlen Octubre. Ni tlacuāliztli quihuīca etl, aholin, chīlli, xōnacatl huan alahhueno. Etl momolōnia ica ātl huan achi iztātl. Noque iucci etl, nouhquiya mocacātzoa aholin huan teipan motici pan metlatl nopayoh quitlalhuilia achi chīlli huan ica quiticih zancehco. Ni eli yehyēctzin chichiltic huan quēmman tlamiya quiticih huāccā quitlalhuiliah achi iztātl zan tlen zancualli teipan quimahmaneloah huan quitolonchīhuah.

Quēmman iuccica etl huāccā quiātiliah cē quēntzin aholin tlen motizqui huan nouhquiya quitehtequih xōnacatl. Tlen nopa quicuic quitzoyōniah pan cē cuecuetztzin pilchachapaltzin huan teipan quēmman molōnquiya huāccā quitēcah pan chachapalli tlen quipiya etl. Nouhquiya quitlalhuiliah cē piltlatzquintzin alahhueno. Teipan quimachiliah huan quicāhuah ma molōni cualli, teipan quitepexihuiah huan tlacuāh.

Chantequitl tlen momachtianihPractica para Estudiantes

Tequitl cē (Actividad uno): Responde a las siguientes pistas sobre los instrumentos que se usa en la milpa

  1. Tlamantli tepōztli tlen quitequihuia mācēhualli ica tlaixhuitequiz.
  2. Tepōztli huan ica cuahuitl quitequihuia mācēhualli ica quimēhuaz tlamantli xīhuitl tlen axcualli.
  3. Tlamantli tlen quitequihuia mācēhualli pan quitēmaz cīntli quēmman pixca.
  4. Cuahuitl zancualli huan tlatēntilli, mācēhualli quitequihuia ica quitōcaz xināchtli.
  5. Tepōztli pitzactzin huan yācahuitztic, mācēhualli quitequihuia ica quixīpehuaz cīntli.
  6. Tepōztli huihcoltic, mācēhualli quitequihuia ica quitequiz xīhuitl tlen axcualli cāmpa mocāhua.
  7. Tepōztli tlen quipiya eyi ixāyac huan cāmpa quiitzquizceh, mācēhualli quitequihuia ica quitēntiz tlamantli tepōztli tlen quitequihuia mīllah.

 

Tequitl ōme (Actividad dos): Responde las siguientes preguntas de acuerdo a las opciones que hay

¿Quēniuhqui itōcah tlapōhualiztli tlen huahcapan?

a) Tlacuāliztli b) Tlatōquiliztli c) Campeca

¿Pan tlen quitēma tlācatl ipilxināch quēmman quihuīcaz mīllah quitōcati?

a) Coxtalli b) Chiquihuitl c) Cobetah

¿Tlen quichīhua cihuātl noque ahcih tequitinih ichān?

a) Cochi b) Tlipītza c) Cafen huan tlacuālli

¿Tlen maz quicui tlācatl chāneh noque ahcih tequitinih ichān?

a) Imorral, iāuh huan zembrador b) Xināchtli c) Coxtalli huan cīntli

¿Tlen quinmāca chāneh tequitinih ica tiotlac quēmman mocuapah ichān?

a) Huinoh huan tzopēlātl b) Ātl huan tzopēlātl c) Huinoh huan ātl

 

Tequitl ēyi (Actividad tres): Responde las siguientes preguntas sobre la comida que te gusta

  1. Tlen tlamantli tlacuāliztli ticāmatizquia ticcuā?
  2. Tlen tlamantli cencah quitlalhuiliah tlacuāliztli?
  3. Catlinya tlacuāliztli ax quihuīca ātl?
  4. Xiquihcuilo quēniuhqui mochīhua tlacuāliztli tlen ticāmati cāmpa ta tihuāllauh?

 

Tequitl nahui (Actividad cuatro): Responde las siguientes preguntas sobre piquiz y etixtli

  1. Ica tlen tlamantli quichīhuah piquiz huan etixtli?
  2. Ica tlen quipiquih piquiz huan etixtli?
  3. Tlen tlamantli quipihuiah pan tlacuāliztli etixtli?
  4. Pan tlen quipahpatlāhuah tixtli?