En esta lección veremos la gramática de los primeros cinco verbos irregulares. Estos verbos son aquellos que al conjugar con su base verbal, no siguen un modelo de regular, de hecho, hay unos verbos que al cambiar su numero entre singular y plural, como también su tiempo aspecto, cambian de base verbal completamente.
/ya, yauh, yohui/ “ir”
/ihhuiya/ “ir” (había ido) sólo en pretérito
/hualla, huallauh, huallohui/ “venir”
/eli/ “ser, volverse, o crecer; hacer algo después de todo” (Puede ser conjugado en todos los tiempos y modos, pero sólo en singular porque son sujetos inanimados)
/itztoc/ “estar en un lugar o en cierto estado” (para sujetos humanos y animales)
Entrevista con Mardonio Carballo CC BY Biblioteca de Investigación Juan de Córdova
Tlamanextilli ahahuiltiliztli tlen tlachihualiztli huan cequin tlahtolpamitl (Ejemplo de la conjugación de verbos y unos enunciados)
/ya, yauh, yohui/ “ir”
Presente
Niyauh “Voy”
Tiyauh “Vas”
Yohui “Va”
Tiyohuih “Vamos”
Inyohuih “Van”
Yohuih “Van”
Pasado
Niyahqui “Fui”
Tiyahqui “Fuiste”
Yahqui “Fue”
Tiyahqueh “Fuimos”
Inyahqueh “Fueron”
Yahqueh “Fueron”
Futuro
Niyaz “Iré”
Tiyaz “Irás”
Yaz “Irá”
Tiyazceh “Iremos”
Inyazceh “Irán”
Yazceh “Irán”
Imperfecto
Niyohuiyaya “Iba”
Tiyohuiyaya “Ibas”
Yohuiyaya “Iba”
Tiyohuiyayah “Ibamos”
Inyohuiyayah “Iban”
Yohuiyayah “Iban”
Condicional
Niyazquia “Debería ir”
Tiyazquia “Deberías ir”
Yazquia “Debería ir”
Tiyazquiah “Deberíamos ir”
Inyazquiah “Deberían ir”
Yazquiah “Deberían ir”
Imperativo
Ma niyauh “¡Que vaya!”
Xiyauh “¡Ve!”
Ma yohui “¡Que vaya!”
Ma tiyacan “¡Vámonos!”
Xiyacan “¡Vayan!”
Ma yacan “¡Que vayan!”
Pablo yohui quiittati iyoltzin ce tiotlac.
Notatah yahqui millah cualcan huanya ichichi.
Nomimi mohmoztlah yohuiyaya mahuiltia caltlamachtihcan huanya itequipoyohuan.
/ihhuiya/ “ir” (había ido) sólo en pretérito
Niihhuia “Había ido”
Tiihhuia “Habías ido”
Ihhuia “Había ido”
Tiihhuiah “Habíamos ido”
Inihhuiah “Habían ido”
Ihhuiah “Habían ido”
Chicueyiya niihhuiya ichan nonanan pampa oncac tlaixpiyalli.
/hualla, huallauh, huallohui/ “venir”
Presente
Nihuallauh “Vengo”
Tihuallauh “Vienes”
Huallauh “Viene”
Tihuallohuih “Venimos”
Inhuallohuih “Vienen”
Huallohuih “Vienen”
Pasado
Nihuallahqui “Vine”
Tihuallahqui “Viniste”
Huallahqui “Vino”
Tihuallahqueh “Vinimos”
Inhuallahqueh “Vinieron”
Huallahqueh “Vinieron”
Futuro
Nihuallaz “Vendré”
Tihuallaz “Vendrás”
Huallaz “Vendrá”
Tihuallazceh “Vendremos”
Inhuallazceh “Vendrán”
Huallazceh “Vendrán”
Imperfecto
Nihuallayaya “Venía”
Tihuallayaya “Venías”
Huallayaya “Venía”
Tihuallayayah “Veníamos”
Inhuallayayah “Venían”
Huallayayah “Venían”
Condicional
Nihuallazquia “Debería venir”
Tihuallazquia “Deberías venir”
Huallazquia “Debería venir”
Tihuallazquiah “Deberíamos venir”
Inhuallazquiah “Deberían venir”
Huallazquiah “Deberían venir”
Imperativo
Ma nihuallauh “¡Que yo venga!”
Xihuallauh “¡Ven!”
Ma huallauh “¡Que venga!”
Ma tihuallacan “¡Que vengamos!”
Xihuallacan “¡Vengan!”
Ma huallacan “¡Que vengan!”
Tochan huallauh ichocho Juana huanya mahuiltia imachicniuh.
Naman, huallohuih noicnihuan pampa titlacuazceh zancehco.
Pan chicueyi tonatiuh huallazceh notatahhuan pampa quizaz ce nochocho pan caltlamachtihcan.
/eli/ “ser, volverse, o crecer; hacer algo después de todo” (Puede ser conjugado en todos los tiempos y modos, pero sólo en singular porque son sujetos inanimados)
Pasado
Nielqui “Fui”
Tielqui “Fuiste”
Elqui “Fue”
Tielqueh “Fuimos”
Inelqueh “Fueron”
Elqueh “Fueron”
Futuro
Nieliz “Seré”
Tieliz “Serás”
Eliz “Será”
Tielizceh “Seremos”
Inelizceh “Serán”
Elizceh “Serán”
Imperfecto
Nieliyaya “Era”
Tieliyaya “Eras”
Eliyaya “Era”
Tieliyayah “Eramos”
Ineliyayah “Eran”
Eliyayah “Eran”
Condicional
Nielizquia “Sería”
Tielizquia “Serías”
Elizquia “Sería”
Tielizquiah “Seriamos”
Inelizquiah “Serían”
Elizquiah “Serían”
Imperativo
Ma nieli “¡Que sea!”
Xieli “¡Sé!”
Ma eli “¡Que sea!”
Ma tielican “¡Que seamos!”
Xielican “¡Sean!”
Ma elican “¡Que sea!”
Yehyectzin eli toctli notatah imillah. (Llegar a hacer algo.)
Juana iconeuh elqui tepahtihquetl quen ya quinequiyaya.
Carlos eli yaz ichan campa itztoqueh itatahhuan ni ilhuitl pampa quinequi quicuaz chichiquilli. (Hacer algo después de todo)
/itztoc/ “estar en un lugar o en cierto estado” (para sujetos humanos y animales)
Presente
Niitztoc “Estoy”
Tiitztoc “Estas”
Itztoc “Está”
Tiitztoqueh “Estamos”
Initztoqueh “Están”
Itztoqueh “Están”
Pasado
Niitztoya “Estaba”
Tiitztoya “Estabas”
Itztoya “Estaba”
Tiitztoyah “Estábamos”
Initztoyah “Estaban”
Itztoyah “Estaban”
Futuro
Niitztoz “Estaré”
Tiitztoz “Estarás”
Itztoz “Estará”
Tiitztozceh “Estaremos”
Initztozceh “Estarán”
Itztozceh “Estarán”
Condicional
Niitztozquia “Debería estar”
Tiitztozquia “Deberías estar”
Itztozquia “Debería estar”
Tiitztozquiah “Deberíamos estar”
Initztozquiah “Deberían estar”
Itztozquiah “Deberían estar”
Imperativo
Ma niitzto “¡Que esté!”
Xiitzto “¡Que estés!”
Ma itzto “¡Que esté!”
Ma tiitztocan “¡Que estemos!”
Xiitztocan “¡Que estén!”
Ma itztocan “¡Que estén!”
¿Quiniuhqui tiitztoc? Niciauhtoc. Niyolpactoc. Nicueciuhtoc. Nicualantoc.
¿Canin itztoqueh Pablo huan Lucia? Pedro huan Lucia itztoqueh monechca.
Tequitl ce (Trabajo uno): Hacer 5 oraciones con cada uno de los verbos en el tiempo aspecto que elijas.