Print Friendly

Tlamachtiliztli 28 Nipanoyaya mochan (Yo pasaba por tu casa)

TlapannextiliztliIntroducción

En esta lección veremos el tiempo aspecto imperfecto, el cual describe una acción o estado en el pasado pero sin un limite de terminación, es decir, es una acción que esta en proceso o solía suceder. En náhuatl el tiempo aspecto imperfecto es formado al añadir el sufijo /-yaya/ la base verbal, antes del sufijo numérico, que son el “ø” para el singular y “-h” para el plural.  Por ejemplo:

Nipano     “Yo paso”

Nipanqui     “Yo pasé”

Nipanoyaya     “Yo pasaba”

Como hemos visto anteriormente, existen cuatro clases de verbos y el imperfecto solo altera los verbos de clase tres. Estos son aquellos que terminan en “-ia” y “-oa”, y al cambiar de tiempo los verbos pierden su ultima vocal “a”.

 

TlahtoltecpanaliztliGramática

Ahahuiltiliztli tlen tlachihualiztli (Conjugación del verbo)

ni – (base verbal) – yaya – ø

ti – (base verbal) – yaya – ø

ø – (base verbal) – yaya – ø

ti – (base verbal) – yaya – h

in – (base verbal) – yaya – h

ø – (base verbal) – yaya – h

 

Tlachihualiztli tlen clase ce (Verbos de clase uno)

/itta/     “ver”

Niquittayaya     “Yo veía” (algo)

Tiquittayaya     “Tú veías” (algo)

Quiittayaya     “Ella/él veía” (algo)

Tiquittayayah     “Nosotros veíamos” (algo)

Inquiittayayah     “Ustedes veían” (algo)

Quiittayayah     “Ellas/os veían” (algo)

 

/oni/     “tomar”

Niconiyaya     “Yo tomaba” (algo)

Ticoniyaya     “Tú tomabas” (algo)

Quioniyaya     “Ella/él tomaba” (algo)

Ticoniyayah     “Nosotros tomábamos” (algo)

Inquioniyayah     “Ustedes tomaban” (algo)

Quioniyayah     “Ellas/os tomaban” (algo)

 

/pano/     “pasar”

Nipanoyaya     “Yo pasaba”

Tipanoyaya     “Tú pasabas”

Panoyaya     “Ella/él pasaba”

Tipanoyayah     “Nosotros pasábamos”

Inpanoyayah     “Ustedes pasaban”

Panoyayah     “Ellas/os pasaban”

 

Tlachihualiztli tlen clase ome (Verbos de clase dos)

/cahua/     “dejar”

Niccahuayaya     “Yo dejaba” (algo)

Ticcahuayaya     “Tú dejabas” (algo)

Quicahuayaya     “Ella/él dejaba” (algo)

Ticcahuayayah     “Nosotros dejábamos” (algo)

Inquicahuayayah     “Ustedes dejaban” (algo)

Quicahuayayah     “Ellos dejaban” (algo)

 

/amati/     “gustar”

Nicamatiyaya     “Me gustaba” (algo)

Ticamatiyaya     “Te gustaba” (algo)

Quiamatiyaya     “Ella/él le gustaba” (algo)

Ticamatiyayah     “Nosotros nos gustaba” (algo)

Inquiamatiyayah     “Ustedes les gustaba” (algo)

Quiamatiyayah     “Ellos les gustaba” (algo)

 

/amiqui/     “tener sed”

Niamiquiyaya     “Tenía sed”

Tiamiquiyaya     “Tenías sed”

Amiquiyaya     “Ella/él tenía sed”

Tiamiquiyayah     “Nosotros teníamos sed”

Inamiquiyayah     “Ustedes tenían sed”

Amiquiyayah     “Ellas/os tenían sed”

 

Tlachihualiztli tlen clase eyi (Verbos de clase eyi)

/poloa/     “perder”

Nicpoloyaya     “Yo perdía” (algo)

Ticpoloyaya     “Tú perdías” (algo)

Quipoloyaya     “Ella/él perdía” (algo)

Ticpoloyayah     “Nosotros perdíamos” (algo)

Inquipoloyayah     “Ustedes perdían” (algo)

Quipoloyayah     “Ellas/os perdían” (algo)

 

/illia/     “decir”

Niquilliyaya     “Yo decía” (a alguien)

Tiquilliyaya     “Tú le decías” (a alguien)

Quilliyaya     “Ella/él decía” (a alguien)

Tiquilliyayah     “Nosotros decíamos” (a alguien)

Inquiilliyayah     “Ustedes decían” (a alguien)

Quilliyayah     “Ellas/os decían” (a alguien)

 

/motlaloa/     “correr”

Nimotlaloyaya     “Yo corría”

Timotlaloyaya     “Tú corrías”

Motlaloyaya     “Ella/él corría”

Timotlaloyayah     “Nosotros corríamos”

Inmotlaloyayah     “Ustedes corrían”

Motlaloyayah     “Ellas/os corrían”

 

Tlachihualiztli tlen clase nahui (Verbos de clase nahui)

/cua/     “comer”

Niccuayaya     “Yo comía” (algo)

Ticcuayaya     “Tú comías” (algo)

Quicuayaya     “Ella/él comía” (algo)

Ticcuayayah     “Nosotros comíamos” (algo)

Inquicuayayah     “Ustedes comían” (algo)

Quicuayayah     “Ellas/os comían” (algo)

 

/mama/     “cargar”

Nicmamayaya     “Yo cargaba” (algo/alguien)

Ticmamayaya     “Tú cargabas” (algo/alguien)

Quimamayaya     “Ella/él cargaba” (algo/alguien)

Ticmamayayah     “Nosotros cargábamos” (algo/alguien)

Inquimamayayah     “Ustedes cargaban” (algo/alguien)

Quimamayayah     “Ellas/os cargaban” (algo/alguien)

 

/pa/     “pintar”

Nicpayaya     “Yo pintaba” (algo)

Ticpayaya     “Tú pintabas” (algo)

Quipayaya     “Ella/él pintaba” (algo)

Ticpayayah     “Nosotros pintábamos” (algo)

Inquipayayah     “Ustedes pintaban” (algo)

Quipayayah     “Ellas/os pintaban” (algo)

Chantequitl tlen momachtianihPractica para Estudiantes

Tequitl ce (Actividad uno): Conjuga cuatro verbos de diferentes clases en tiempo aspecto imperfecto.

 

Tequitl ome (Actividad dos): Realiza cuatro oraciones con los verbos del trabajo uno en el tiempo imperfecto. Por ejemplo,

Laura axcanah quicuayaya nacatl naman tlahuel quiamati.

Laura no comía carne ahora le gusta demasiado.

Nototatah huahcauhquiya tlahuel tlaoniyaya naman ayoccanah quiamati.

Mi papá hace tiempo tomaba mucho ahora ya no le gusta.

 

Tequitl eyi (Trabajo tres): Escribe un párrafo describiendo “lo que te gustaba hacer”.